In het Centro de Arte Moderne van de Fundacau Calouste Gulbenkian zag ik afgelopen week kunstwerken van Hein Semke. Deze Duitse kunstenaar leefde vanaf zijn 33ste in Lissabon en Portugal. Hij maakte keramiek, sculpturen, tekeningen en schilderijen. Zijn werk toont duidelijk elementen uit Afrikaanse en Europese kunststromen. In zijn latere leven werd hij geïnspireerd door Edvard Munch van wie hij in Oslo zijn werken zag. Op basis van zijn ontmoeting in Oslo maakte hij in de jaren tachtig een aantal grote landschapsschilderijen.

Kunstenaar in Nazi Duitsland

Semke werd geboren op de rand van de negentiende eeuw. Hij bezoekt Portugal in 1929 en na een zenuwinzinking keert hij tijdelijk terug naar Duitsland. In zijn dertigste levensjaar studeerde hij aan de academie van Schone Kunsten in Hamburg. Duitsland zakte weg in een diepe economische crisis. De crisis die begonnen was met de aandelencrash op Wall Street in oktober 1929 had de Oude Wereld meegezogen in een wereldwijde depressie. Duitsland, die haar herstelbetalingen voor de crisis al nauwelijks kon opbrengen, dook diep in de rode cijfers. De werkeloosheid liep op en de schulden van Duitsland bereikte een hoogtepunt. Vele Duitsers klampten zich vast aan de opvattingen van een kleine groep radicalen, de Nationaal Socialisten van Adolf Hitler. Hitler won in het najaar van 1930 meer dan 100 zetels in de Rijksdag en werd met zijn Nationaal Socialistische Arbeiderspartij tweede partij in Duitsland. In deze roerige tijden studeerde Semke als dertigjarige een kunstopleiding in Hamburg. Ik weet niet wat die crisis voor hem betekende, hoe hij aan zijn geld kwam en welke invloed de nationaal socialisten op zijn leven hadden. Duidelijk is wel dat hij in deze eerste jaren veel inkttekeningen van naakten maakte en dat deze expressionistische kunstuitingen niet in de smaak vielen van de nationaal socialisten. Zij verafschuwden moderne kunststromingen als abstracte en expressionistische kunst. Deze kunst voldeed niet aan de normen en esthetiek van de nationaal socialisten en werd  later als entartete Kunst bestempeld. Wat deed Semke besluiten om Hamburg en Duitsland te ontvluchten? Dat is niet geheel duidelijk, maar feit is dat hij in 1932 naar Portugal emigreert.

                   

 

Een aanklacht tegen oorlog

In 1934 maakte hij een groot beeld voor de Duitse evangelische kerk in Lissabon, Kameradschaft des Untergangs (Camaradagem da Derrota). Het beeld is een aanklacht tegen de oorlog en tegen het vereren van het vermeende heldendom van soldaten in de oorlog. Mogelijk heeft hij de verschrikkingen van de eerste wereldoorlog aan den lijve ondervonden. Hij was toen vrijwilliger. Wat ontstond en wat we niet meer kunnen zien was een beeld van een Duitse soldaat met aan zijn voeten twee kameraden die lijden en gewond zijn. Er zijn nog een paar oude foto’s van Semke aan het werk aan het beeld. De lange arm van de Nazi’s zorgde er voor het dat beeld al in 1935 door een van zijn aanhangers in Lissabon werd vernietigd.

     

Naakten en vrouwfiguren

De tentoonstelling in het Centro de Arte Moderne toont een gevarieerd oeuvre van Semke vanaf het moment dat hij in Portugal verblijft. Hij maakt sculpturen van keramiek, tekeningen en schilderijen, collages en sculpturen van hout. Semke maakte veel tekeningen en collages van staande vrouwenfiguren. Soms met een gezicht van een man. In zijn eerste jaren zijn ze nog realistisch. Later wordt het werk abstracter. Hij maakt met een paar lijnen een vrouwenlichaam en herken ik Afrikaanse en Braziliaanse invloeden in zijn vormentaal. Hij gaat sculpturen van hout maken van vrouwfiguren en gezichten. De kleuren worden feller, rood, groen, blauw en geel. De gezichten met expressieve emoties.

      

   

 

Semke en Munch

Aan het einde van de tentoonstelling zijn er enkele grote schilderijen van Semke te zien die hij aan het einde van zijn leven maakte. In 1977 reist hij naar Oslo om daar de kunstwerken van Edvard Munch te bewonderen. Semke is erg onder de indruk van het werk van Munch. Tijdens deze reis maakt hij een boottrip door de fjorden van Noorwegen en laat zich inspireren door de kleuren die Munch gebruikt. Enkele jaren later maakt hij uit zijn geheugen een serie landschapsschilderijen van deze fjorden. Het zijn grote doeken met veel kleuren. Heerlijk abstract. Wanneer je er naar kijkt zie je de rotsen uit het water steken, het water, de bossen en de eindeloze ruimte.

 

De tentoonstelling in het Centro de Arte Moderne over Hein Semke is mooi opgezet. Je loopt bijna chronologisch door het leven van deze kunstenaar, met alle stijlen en ontwikkelingen die hij doormaakte. Van een kunstenaar die met inkt en pen vrouwelijke naakten tekent tot zijn laatste abstracte schilderijen van de Noorse fjorden. Het geeft zo’n goed beeld van zijn ontwikkeling als kunstenaar, zijn experimenten en vooral steeds opnieuw zoeken naar andere creatieve vormen om zijn idee in materiaal en kunst om te zetten.