De ontdekking van twee Visigotische reliëfs

Op maandag 29 september klinkt een ping uit mijn mobiel. Een appje. Op de televisie is een aflevering van De Kunstdetective Arthur Brand die gaat over Visigotische schatten. Er zijn twee stenen reliëfs van een Visigotisch kerkje nabij Burgos ontdekt en Arthur Brand doet verslag van zijn zoektocht in deze aflevering. Al heel snel zie ik aan de beelden van het kerkje dat het om het kerkje in Santa María Quintanilla de las Viñas gaat waar ik vorig jaar rond deze tijd een bezoek aan bracht. Ik schreef er een stukje over. Arthur Brand vertelt in de aflevering van De Kunstdetective het verhaal van de roof van twee stenen met een reliëf van twee evangelisten.

De ontdekking en terugkeer van gestolen reliëfs

Op zijn website schrijft Brand over de diefstal in 2004 van twee stenen kunstobjecten uit het kerkje in Santa María de Lara. De stenen met in reliëf gebeeldhouwde figuren van twee evangelisten worden door hem ontdekt Engeland. Ze zijn als tuinornamenten verkocht en lagen op hun kop in de tuin van een oude Engelse aristocraat. De aflevering van De Kunstdetective volgt het spoor van Brand en uiteindelijk zie je hem met William Veres, een oude Engelse antiquair, de stenen reliëfs schoon schrobben met water en een tandenborstel. Ze worden overgedragen aan de Spaanse autoriteiten en verscheept naar het museum in Burgos.

Steen met reliëf evangelist (bron: www.arthurbrand.com)
Steen met reliëf van evangelist (bron: www.arthurbrand.com)

Kapitelen of altaarstenen

Negen maanden na de terugkeer van de twee stenen bezoek ik het kerkje in Santa María Quintanilla. Ik heb er misschien over heen gekeken, maar ik heb ze in de absis van het kerkje niet zien staan. Wel zie ik boven in de kerk de zon en de maan en op de grond twee stenen met prachtige reliëfs van God, de zoon, met engelen. De beheerder van de kerk lijkt eerder verbaasd wanneer ik hem reliëfs uit Cividale del Friuli laat zien van Longobardische afkomst. Misschien liggen de twee stenen uit Londen nog voor restauratie in het museum in Burgos. Misschien zijn de Spanjaarden bang dat ze opnieuw gestolen worden uit de kerk. De twee stenen, waar ik nu alleen de foto’s van kan zien (ze komen van de website van Brand), tonen de twee evangelisten in een eenvoudige grove stijl. De stijl komt overeen met de andere stenen reliëfs die ik in de kerk heb zien staan: God de vader en de zoon met twee engelen aan weerszijden. De hand van de kunstenaar is hetzelfde. Kan het zijn dat deze stenen als kapitelen of sluitstenen hebben gediend? Hoog boven de hoofden van de kerkgangers in de zevende eeuwse kerk. Door ze hoog te plaatsen worden de lijnen van de gewaden en gezichten fijner. Stel dat dit Johannes en een andere evangelist zijn, dan ontbreken er nog twee andere stenen, die van de andere twee evangelisten. Je ziet ze in bijna alle kerken: Johannes, Matheus, Lucas en Marcus. Verwerkt in de vier hoeken van de kruising van het transept. Van de kerk van Santa María Quintanilla is alleen nog het transept en de absis over. De opening van het koor naar het transept is dicht en de stenen liggen schots en scheef op elkaar gestapeld.

Dichtgemetselde transept van Santa María Quintanilla

Het is dus goed mogelijk dat de andere twee reliëfs van evangelisten in een eerdere fase zijn verdwenen. Als ik het verhaal van Brand lees, dan zijn de stenen afkomstig uit de absis, daar waar het altaar stond. Dus niet als kapitelen en sluitstenen, maar als kunstobjecten bij het altaar.

Historische context

Op welke plek deze twee reliëfs uit de zevende eeuw ook in de kerk lagen, het zijn naast de andere reliëfs prachtige objecten. Het is interessant om deze twee kunstobjecten in hun historische context te duiden. Hoewel ze grove vormen hebben en van een enorme eenvoud zijn, geven ze inhoud aan een beeldtaal die zich in de zevende eeuw over heel Europa verspreidde. Een taal die inhoud gaf aan de boodschap van de kerk aan de ongeletterde bevolking. Wat voor betekenis heeft een reliëf met een man met een boek in zijn hand en een opgestoken hand voor een lekenpubliek die geen boek kan lezen? Wat vertellen de priesters en geestelijken in de kerk over deze beelden? Kunnen ze zelf lezen en lezen ze uit de evangeliën van deze mannen die in de stenen zijn gebeeldhouwd? De kunstenaar die deze beelden maakte was blijkbaar bekend met een beeldcultuur die ook elders in Europa gevestigd was. Hij kreeg een opdracht om in deze kerk, een uithoek in Noord Spanje, beelden te maken. Het kan niet anders of hij heeft dit gedaan in opdracht van de mannen die het woord van Christus wilde verspreidden, mogelijk na de overgang van de Visigoten van de leer van Arianus naar de katholieke leer in 587. Misschien wel veel eerder, nadat de christelijke leer zich over geheel Spanje verspreidde vanaf de vierde eeuw. Het nodigt uit om de beelden te vergelijken met andere beelden uit de kerken van de zesde en zevende eeuw in Europa.