De resten van vroege kerken uit de eerste zeven eeuwen na Christus in Europa zijn zeldzaam. Zijn ze al bekend, dan liggen ze verborgen onder andere kerken en kloosters, die in de loop der eeuwen boven op de fundamenten van de eerste kerken zijn gebouwd. Het is uitzonderlijk dat opgravingen onder bestaande kerken als museum ingericht worden en opengesteld voor het publiek, zoals in Tongeren en Mérida. Vorige maand bezocht ik Concordia Sagittaria in Noord Italië en liep ik over de mozaïeken vloer van een vijfde eeuwse kerk.
De resten van de vroegchristelijke vijfde-eeuwse kerk in Concordia liggen bijna direct onder de veertiende-eeuwse kerk. Er is net als in Mérida en Tongeren een zware constructie gebouwd om de huidige kerk en het plein voor de kerk te dragen en zo de resten van de oude kerk toegankelijk te maken voor publiek. Deze keer is de toegang niet door de huidige kerk, zoals bijvoorbeeld in Mérida, maar betreed ik via een apart gebouw naast het plein de opgegraven kerk. Vanwege de coronamaatregelen moet ik een mondkapje op en is de toegang beperkt tot maar drie dagdelen in de week. Het is vrijdag en de regenwolken trekken samen boven dit Noord Italiaanse stadje. Ik blijk bij de entreeruimte de enige bezoeker. Drie dames achter de balie geven mij informatie over de oude Romeinse Colonia in Concordia. Een oude kaart met de plattegrond van de Romeinse Colonia maakt duidelijk dat de vroege kerk net buiten de stad werd gebouwd, naast de Via Anna, die naar Aquileia liep. De kerk lag dus niet boven op een oude Romeinse tempel of in het forum, maar wel boven op de fundamenten van oudere Romeinse huizen die aan de rand van de Colonia lagen.
De buitenruimte
Door een deur in de entreeruimte kom ik op een balustrade met een trap naar de drie meter onder straatniveau liggende vloer van de vijfde-eeuwse kerk. Voor mij ligt een plein met grote stenen en duidelijk zichtbaar enkele muren en pilaren. Rechts staan een aantal grote sarcofagen in een hoek. Achter het plein tussen lage muurtjes is een kruisvormig gat in de grond afgebakend met marmeren tegels. Ik twijfel of dit de basiliek is. Dit deel van de opgraving is te bezichtigen vanaf het plein om de kerk. Hier is nog geen vloerconstructie die de opgraving beschermt.
Ik sta buiten loop de trap af naar beneden en betreed dit binnenplein. Op de uitgewerkte tekening binnen staat dat dit deel de portico is die toegang gaf tot de kleine basilica en de trichora martyrum. Een lage trap geeft mij toegang tot de kleine basilica en de ruimte waar kruisvormig gat in de vloer ligt. Volgens de aanwijzingen moet dit de trichora martyrum zijn, de plek waar relieken van martelaren moeten hebben gelegen. Is dit net als in Mérida de plek waar een martelaar is begraven? Ik heb daar twee jaar geleden dit stukje over geschreven. De grote basiliek is echter niet boven dit graf gebouwd, maar ernaast, waardoor ik twijfel. Het wordt tijd dat ik terugga en de ruimte onder het plein en de kerk ga bezichtigen.
De basiliek
Door een glazen deur onder de overkapping sta ik plots in een enorme ruimte met een mozaïekvloer. Even sta ik met mijn ogen te knipperen. Ik vraag mij af of ik over deze prachtige vloer mag lopen. Nergens staat een hek of een rood lint. Aarzelend loop ik naar binnen. Wat een zaal! Mozaïek vloeren heb ik wel gezien in musea en in Aquileia, maar er over lopen heb ik nog nooit gedaan. Hier loop ik, alleen, over een vloer waar 1500 jaar geleden bisschoppen, priesters en andere prelaten hebben gelopen. De oppervlakte verraadt dat hier ook de inwoners van het stadje hebben gelopen en misschien wel de getrouwen van koningen. Op de vloer is duidelijk te zien waar pilaren het dak hebben ondersteund.
Even voorbij het midden is een verhoging met enkele treden te zien. Naast de verhoging is een platform waar een zetel gestaan kan hebben. De zetel van de bisschop. In de absis ligt een rechthoekig platform waar het altaar moet hebben gestaan. De vloer is afgewerkt met mozaïeken. De absis is afgesloten door één ronde muur. Deze is nog duidelijk te zien. Grote zwarte pilaren onder betonnen dorpels tonen dat dit deel direct onder de kerk op het plein ligt. Ook zijn er nog delen van de tiende-eeuwse kerk te zien. Daarvan hangen stukken muur aan kabels boven de resten van de voorgangers. Het maakt het geheel wat onoverzichtelijk. Met de plattegrond van de verschillende lagen zijn de tiende-eeuwse overblijfselen te onderscheiden van de vijfde-eeuwse.
De opengewerkte vloer laat zien dat onder deze vijfde-eeuwse kerk de fundamenten liggen van een Romeinse villa, met hun eigen mozaïekvloer. In de hoek staat een platte marmeren steen. Het is vermoedelijk een van de stenen die de absis afsloten van het koor van de kerk, waardoor er een duidelijke scheiding was tussen het ‘gewone’ volk en de gewijde priesters. De patronen van de steen doen een beetje denken aan de marmeren platen die ik in Spanje heb gezien. Het is een prachtig versierd motief van in elkaar geknoopte cirkels waar drie vogels (duiven) in verwerkt zijn.
Het complex
Het is verbazingwekkend hoe gaaf de vloer is en hoe duidelijk de omvang van de kerk. Met een uitgewerkte reconstructie op tekening is te zien hoe de kerk eruit zou hebben gezien. Ik ben nog steeds alleen, COVID 19 heeft zo zijn voordelen, en loop door de kerk, van voor naar achteren en van links naar rechts. Met de reconstructie wordt het beeld van de kerk nog duidelijker. Het is een uniek stukje uit een ver verleden. Een periode waarin de kerk een steeds belangrijker rol kreeg in Europa. Deze kerk, een groot stenen gebouw, met een prachtige vloer, een bisschopszetel en een plek voor relieken van martelaren, moet een belangrijke plek zijn geweest in deze tijd.
Concordia Sagittaria
Na dit bezoek aan de opgegraven vijfde-eeuwse kerk, loop ik door het Noord Italiaanse stadje. Het is klein en overzichtelijk. In het stratenpatroon herken je de rechte lijnen van de Romeinse Colonia. Ik drink een espresso in een café. Om de hoek liggen de resten van een Romeinse poort, even verderop liggen de resten van een Romeins badhuis en de muur van de Colonia. Het is jammer dat de borden bij de zona archeologica door weersinvloeden onleesbaar zijn. De resten van de Romeinse muren en fundamenten zijn slecht geconserveerd en zijn in verval. Er wordt weinig gedaan om deze plek aantrekkelijk voor toeristen te maken. Maar misschien is dat juist de redding voor de kerk en dit stadje. Hier kan je alleen lopen en zonder gestoord te worden genieten van een hele oude resten van een apostolische kerk uit de vijfde eeuw.